“İnsanlar kıyafetleriyle karşılanır, bilgileriyle ağırlanır, ahlaklarıyla uğurlanırlar” Mevlana
Siyah, beyaz, gri
Yüksek tahsilini benim gibi teknik bilimler, mühendislik vb. gibi alanlarda yapanlar, bu eğitimin kazandırdığı analitik düşünme ve bakış açısı ile hayata ve olaylara daha kesin yargılarla bakarlar. Yaşanan olaylarda gri alanlar yerine siyah beyazlar vardır, her şey evet/hayır ya da 1/0 mantığı üzerine kurulur. Ancak sosyal bilimlerde öğrenim görenlerde olaylara esnek bakma, olasılıklar, değişkenler vardır. Bunlarda kesinlik yoktur, kişiye, zamana, mekana, duruma göre değişir. Yüksek lisansımı sosyal bilimlerde yaparak ve okuyarak analitik tarafımı biraz törpülemeye çalıştım.
İletişim teorilerinin güncelliği
Bu düşünce tarzı ve bakış açısı etrafımızdaki olaylara bakışımızı etkiliyor demiştik, müspet bilimlerde kesinlik vardır, örneğin suyun kaynama derecesi, yerçekimi ivmesi, altının özgül ağırlığı, atmosfer basıncı gibi bilimsel veriler kesindir ve kolay kolay değişmez. Ancak sosyal bilimlerdeki teoriler zamana, çağa, düşünce akımlarına, hayat tarzına hatta teknolojiye göre zamanla değişebilir. Haliyle bu teorilerin zaman zaman gözden geçirilmesinde fayda var. “Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır” başlıklı yazımda hepimizin yakından bildiği, UCLA Üniversitesi profesörlerinden Albert Mehrabian 1960’lı yıllarda kişiler arası iletişim konusunda yaptığı araştırmalarla, bir mesajın %7’sinin sözlerle, %38’inin ses tonu ile ve %55’inin beden dili ile iletildiğini tespit ettiğini yazmıştım. Ancak bu oranlar tartışılmaya başladı, hatta bir süre önce bağlantılarımdan bir arkadaşım da bu oranların gerçekliği hakkında bir yazı yazmıştı.
İlk izlenim süresi nedir?
Üzerinde düşünülmesi, konuşulması gereken başka bir konu “İlk izlenim”(ve bununla bağlantılı kişisel imaj). Çeşitli kaynaklarda o kadar çok üzerinde duruluyor ve ilk anların o kadar değerli olduğundan bahsediliyor ki, bu anların telafisi yok gibi bir algı oluşuyor. İlk izlenimin 3, 4, 7, 30 sn., 4 dk. gibi sürelerde oluştuğu belirtiliyor. Öncelikle bu süreler birbirinden çok alakasız, hangisi doğru? Hatta “İyi bir ilk izlenim bırakmak için ikinci bir şansınız asla olmaz” şeklinde insanlar korkutulur. İlk izlenim genelde görünüş – özellikle kıyafetler – ses ve sözcükler, beden dili, jest mimikler, duruş, vb. iletişim unsurlarından oluşur.
Yanlış ilk izlenimin ardından
Özellikle üzerinde durmak istediğim ilk izlenim – hatta sonrasında – kişilerin kıyafetlerinin çok yüksek derecede bir imaj bırakması. Ve bazen hazin bir şekilde bu imajın yanlış olması. Bu konu ile ilgili verdiğim eğitimler esnasında katılımcılarımdan o kadar çok edinilen yanlış imajlar ile ilgili yaşanan olaylar aktarılıyor ki şaşarsınız. Özellikle ev, otomobil, mücevher gibi pahalı ürünlerin satışında ya da lüks tüketim ürünlerinin tanıtımında çok rastlanıyor. Çok iyi olmayan bir giysi ve görünüm ile satış personelinin önüne çıkan ama varlıklı bir müşteri, biraz ön yargı biraz da ilk izlenimden dolayı olumsuz bir muameleye maruz kalabiliyor. Satış temsilcisi pahalı bir modele bakan müşteriye “mesajın dört yönü” tekniği ile “size daha uygun modeller gösterebilirim” ifadesiyle aslında “sizin bu modeli alacak kadar paranız olduğunu sanmıyorum” demek ister. Müşteri bu durumu fark ettiğinde işler sarpa sarar ve bazen müşteri egosuna da yenilerek aslında bir araç almak için girdiği showroomdan birkaç araç alarak çıkar. Hatta konaklamak istediği otele alınmayan, sonra yanındakilere oteli satın almalarını emrini veren, mal varlığının hesabını bilmeyen hatırı sayılır zenginler olduğu ve işin garip tarafı bu otelin aslında kendisine ait olduğunun ortaya çıktığı gerçek vakalar var.
İnsan sarrafı olmak
Dolayısıyla belli bir süre işi gereği birçok kişi ile irtibatta olan kişiler hemen kendini insan sarrafı olarak tanımlar ve ilk izlenim ile bir karar verirler. Ancak bu ilk izlenimlerin kişiyi yanıltma ihtimalini her zaman hesaba katmak gerekir. Özellikle günümüzde varlıklı kimseler, üst düzey personel vb. daha rahat giyim tercih etmeye başladı. Erkelerde takım elbise ya da bayanlarda iş kıyafeti daha çok maaşlı çalışan ve müşteri ile irtibatta olan kişilerin tercihi olmakta. Bazen yanlış ilk izlenime kişinin görünümü, fiziksel yapısı, duruşu, yaşı, cinsiyeti, karizması da neden olmaktadır. Örneğin orduda yapılan bir deneyde atış yapacak bir kısım asker için, bu askerleri tanımayan komutanlardan hangilerinin daha iyi atış yapacaklarını tahmin etmeleri isteniyor. Sizin de tahmin ettiğiniz gibi daha çok Rambo tarzı askerler daha yüksek isabetli atış tahmini almasına karşın durum pek öyle olmuyor. (Bkz.”Halo efekt”)
“Ye kürküm ye”
Özellikle kıyafet ve görünümün insanları ne kadar etkilediği ile ilgili o kadar çok sosyal deney yapılıyor ki, internette her gün birine rastlamak mümkün. Örneğin eski kıyafetler ile lüks restoranta alınmayan, 10 dk. sonra kıyafetini değiştirip Ferrari’si ile gelen genç müşteri, metro girişinde yerde öksürüp kıvranan “evsiz” görünümlü kişiye 3 dakika kimsenin yardım etmemesi ancak aynı kişi takım elbise giydiğinde yere düşer düşmez insanların yardıma koşması, eski kıyafetler ile cüzdanını unuttuğunu söyleyerek ücretsiz otobüse binmek isteyen ve alınmayan kötü kıyafetli kişi yine iyi bir kıyafet ile aynı şeyi sorduğunda otobüse alındığı vb. videoları seyretmek mümkün.
Hatta geçenlerde bir seminerde katılımcının başından geçen ilk izlenim ile ilgili acı deneyimi çok düşündürücü; muayene olmak için hastanede sırasını beklerken önünden kıyafeti ve görüntüsü kendisini rahatsız eden biri geçiyor ve içinden olumsuz duygular geçiyor ve biraz sonra sıra kendisine gelince içeri girdiğinde o kişinin muayene olacağı doktor olduğunu görüyor.
Yıllar önce de henüz daha 21 yaşında motor dersleri verdiğim kursta, yaşı ilerlemiş kursiyerim, kurs öncesi uzaktan bana bakarak yöneticime “bize bu çocuk mu eğitim verecek?” diye soruyor. Ancak kurs bitiminde yanıma gelerek olayı mahçup bir şekilde anlatarak yanıldığını ve eğitimin çok iyi geçtiğini belirtmişti. Bazen bu yanlış ilk izlenimlerde cinsiyet te etkili, özellikle genelde erkeklerin yaptığı bazı işlerde bayan gördüklerinde oluyor. Örneğin otomobil servislerinde müşteri, teknik bir işte karşısında bir bayan görünce “sen kadınsın, arabadan ne anlarsın” şeklinde ifade edebiliyor.
Özellikle kültürümüzde dış görünüme çok fazla önem verilmekte ve ilk izlenimlerimiz, ön yargılarımız ile birlikte kıyafete göre oluşmakta. Ancak oluşan olumsuz ama yanlış ilk izlenimin karşımızdaki tarafından fark edilmesi bu sefer bize bu hatamızı düzeltmek için ikinci bir şans vermeyebilir. Nasreddin Hoca asırlar önce boşuna dememiş “Ye kürküm ye”. Dolayısıyla saniyeler içinde oluştuğu söylenen ilk izlenime çok fazla itibar etmemekte fayda olabilir.
Osman Kaya